Zegar przewieszony przez gałąź, jak ubranie niedbale rzucone na krzesło, czy spływający jak roztopiony kawałek sera, wizja przypominająca płonącą żyrafę jak z sennego koszmaru to chyba pierwsze skojarzenia, które przychodzą na myśl o surrealizmie, zwanym też nadrealizmem. Ten nurt w malarstwie, literaturze i filmie okresu międzywojennego występował przeciw konwencji w sztuce, realizmowi i intelektowi, a pierwszeństwo dawał wewnętrznej percepcji świata, ujawniającej się w snach, halucynacjach, podczas sesji hipnotycznych czy spirytystycznych. Nie przypadkowo rozkwit tego kierunku zbiegł się z upowszechnieniem badań Z. Freuda nad psychoanalizą i później C. G. Junga nad podświadomością zbiorową.
Wspomniane na wstępie obrazy to dzieła jednego z najwybitniejszych surrealistów, Salvadora Dali (1904-1981), ale nie był on inicjatorem tego nowego spojrzenia na sztukę; twórcą manifestu surrealistów z 1924 roku był Andre Breton, związany pierwotnie z dadaistami. Głosił pogardę dla zdrowego rozsądku, pragmatyzmu i przede wszystkim realizmu, a podkreślał rolę wyobraźni i działań spontanicznych, nie skrępowanych normami kulturowymi. Surrealiści, tak nowatorscy, inspiracji szukali w średniowiecznej twórczości Hieronima Boscha i mrocznym romantyzmie, archetypowych mitach i bajkach.
Literatura i film spod znaku surrealizmu często posługiwały się absurdem i groteską. W tezach nawołujących do spontaniczności mają swe źródło happeningi, które w okresie socrealizmu były kolorową plamą na szarej polskiej rzeczywistości (np. Pomarańczowa Alternatywa). W Polsce międzywojennej właściwie nie wykształciła się odrębna grupa reprezentująca ten kierunek, ale tezy surrealizmu łączono z symbolizmem i ekspresjonizmem, a o nasileniu się ich w polskiej sztuce można mówić dopiero w latach 60-tych i 70-tych (E. Rosenstein, K. Mikulski, T. Kantor, J. Nowosielski, T. Brzozowski).
Surrealizm był jednym z trzech podstawowych kierunków w sztuce XX wieku, obok kubizmu i abstrakcjonizmu. Niewątpliwą zasługą surrealistów jest podniesienie rangi wyobraźni i wewnętrznych przeżyć artysty ponad rozumowe konwencje.
GRW/Plastyk/KSP
